بندرعباس مرکز استان هرمزگان و شهرستان بندرعباس در جنوب ایران است. بندرعباس جزو کلان‌شهرهای جنوبی ایران بوده و بندر شهید رجایی که در این شهر قرار دارد، بزرگ‌ترین بندر کانتیری ایران است. از نام‌های پیشین آن بندر گمبرون بوده که با لشکرکشی شاه عباس بزرگ و بیرون راندن پرتغالی‌ها از ایران، نامش به بندرعباس تغییر یافت.
مجتمع بندری شهید رجایی و بندر شهید باهنر به‌عنوان نقطه اتکای اقتصاد ایران در جهت جابه‌جایی کالا و نیز وجود کارخانه‌های پرشمار و بزرگ صنعتی؛ بندرعباس را به شهری مهم در زمینهٔ بازرگانی و صنعت کشور همچنین منطقه مبدل کرده‌است.
فاصله بندرعباس تا تهران ۱۲۸۷ کیلومتر، تا تبریز ۱۸۸۶ کیلومتر، تا اصفهان ۹۳۳ کیلومتر، تا شیراز ۵۷۷ کیلومتر و تا کرمان ۴۹۱ کیلومتر است.
تاریخ پیش از اسلام
قدیمی‌ترین گزارش بندرعباس در زمان داریوش بزرگ (بین سالهای ۵۲۲ تا ۴۸۶ پ. م) است. سیلاکوس، فرمانده داریوش، از بندرعباس به سوی هند و دریای سرخ سفر کرد. در زمان حمله اسکندر مقدونی به شاهنشاهی هخامنشی، بندرعباس به نام «هورمیرزاد» شناخته می‌شد.
دوره پرتغالی‌ها
در قرن شانزدهم، بندرعباس در نزد ایرانیان به نام «گمرون» شناخته می‌شد. در سال ۱۵۶۵، یک دریانورد اروپایی آن را “Bamdel Gombruc” (یعنی “بندر گومروک” یا “بندر گمرک”) نامید و این نام را به عنوان نام فارسی و ترکی نامید.
بندرعباس در سال ۱۵۱۴ توسط پرتغالی‌ها فتح شد و مکان مهمی برای محافظت از تجارت آنها در خلیج فارس و هند بود. آنها نام این شهر را به دلیل وجود خرچنگ در سواحل آن، کومورائو گذاشتند.
در سال ۱۶۱۴، کومورائو توسط شاه عباس کبیر از پرتغالی‌ها پس گرفته شد و به “بندر عباس” تغییر نام داد. شاه عباس با حمایت نیروی دریایی بریتانیا شهر را (که در دنیای انگلیسی‌زبان به نام “Gombraun” شناخته می‌شود)
به یک بندر بزرگ تبدیل کرد. تا سال ۱۶۲۲، نام‌های پرتغالی و انگلیسی رسماً با هم ترکیب شده و «Combrù» یا «Combu» را تشکیل دادند، اگرچه ساکنان هنوز آن را بندرعباس می‌نامیدند.
سر توماس هربرت گفت که نام رسمی انگلیسی “”Gumbrown”” است، اما [gŏmrōōn] تلفظ می‌شود.
او در سال ۱۶۳۰ نوشت که “بعضی (اما من آنها را تائید نمی‌کنم) آن را “Gamrou”، برخی دیگر “Gomrow”” و برخی دیگر “Cummeroon”” می‌نویسند.” در دهه ۱۶۷۰، این شهر به نام “گامرون” شناخته می‌شد.
در سال ۱۶۲۲ میلادی، شاه عباس با کمک نیروهای انگلیسی و فرمانده ایرانی امامقلی خان، نیروهای پرتغالی را شکست داد. به مناسبت این پیروزی گمبرون به بندرعباس تغییر نام داد.
در تقسیمات کنونی بندرعباس در استان هرمزگان و یکی از مهم‌ترین مراکز استراتژیک و تجاری در مجاورت خلیج فارس و دریای عمان قرار دارد.
دوره انگلیسی و هلندی
در سال ۱۶۲۵، یک ناوگان ترکیبی انگلیسی و هلندی به پرتغالی‌ها در بندرعباس حمله کرد و کنترل پست‌های تجاری را به دست گرفت. به زودی، کمپانی هند شرقی هلند از همتای انگلیسی خود پیشی گرفت و در نهایت، از سال ۱۶۵۴ تا سال ۱۷۶۵ کنترل کامل تجارت محلی ادویه و ابریشم را در دست داشت.
دوره عمانی‌ها
بین سالهای ۱۷۹۴ تا ۱۸۶۸، بندرعباس از طریق قرارداد اجاره با ایران تحت کنترل سلطنت عمان و زنگبار بود. ظاهراً جزئیات قرارداد اصلی بین نسخه عربی و فارسی متفاوت بود.
عمانی‌ها گستره ساحلی حدود ۱۰۰ مایلی از سدیج تا خمیر و حدود ۳۰ مایل در عمق هرمزگان تا شَمیل را تحت کنترل داشتند. آنها همچنین جزایر هرمز و قشم را تحت کنترل داشتند.
در سال ۱۸۲۳، ایرانی‌ها تلاش کردند عمانی‌ها را بیرون کنند، اما سلطان با رشوه‌گیری و خراج به والی شیراز توانست بندر را حفظ کند.
در سالهای ۱۸۴۵–۱۸۴۶، ارتشی به سرپرستی فرماندار کل فارس بندر را تهدید به اخاذی کرد، در حالی که ارتش دیگری به فرمانروای کرمان، میناب را محاصره کرد. عمانی‌ها ایران را تهدید به محاصره کردند، اما مقیم بریتانیا در بوشهر آنها را متقاعد کرد که عقب‌نشینی کنند.
ایرانیان در سال ۱۸۵۴، زمانی که سلطان در زنگبار بود، شهر را بازپس گرفتند. تحت فشار بریتانیا پس از جنگ ایران و انگلیس در سال ۱۸۵۶، ایران قرارداد اجاره عمان را با شرایط مساعد تمدید کرد.
در قرارداد جدید تعیین شد که منطقه استیجاری متعلق به ایالت فارس بوده و پرچم ایران بر فراز بندرعباس به اهتزاز در خواهد آمد. نرخ اجاره نیز افزایش یافت.
تحت فشار بریتانیا، قرارداد در سال ۱۸۶۸ تمدید شد، اما با نرخ اجاره بالاتر و برای مدت کوتاه‌تر. دو ماه پس از تمدید، اجاره نامه توسط دولت ایران با استناد به بندی که اجازه فسخ آن را در صورت سرنگونی سلطان عمان می‌داد، لغو شد.
تاریخ معاصر
زمین لرزه‌ای در ژوئیه ۱۹۰۲ به بخش‌هایی از شهر از جمله خانه فرماندار و اداره گمرک و اطراف جزیره قشم آسیب رساند.
محمدرضا شاه پهلوی توجه خاصی به بندرعباس به عنوان یک بندر استراتژیک داشت و در زمان او دولت سرمایه‌های هنگفتی را در زیرساخت‌ها سرمایه‌گذاری کرد.
بندرعباس به عنوان یک نقطه اصلی کشتیرانی، عمدتاً برای واردات، و دارای سابقه طولانی تجارت با هند، به ویژه بندر سورات است. سالانه هزاران گردشگر از این شهر و جزایر مجاور از جمله قشم و هرمز بازدید می‌کنند.
بندرعباس در سال ۱۳۳۴ قبل از برنامه‌ریزی اولیه برای توسعه آن به عنوان یک بندر بزرگ یک بندر کوچک ماهیگیری با حدود ۱۷۰۰۰ نفر بود. تا سال ۱۳۸۰، این شهر به یک شهر بزرگ تبدیل شد. جمعیت کنونی آن ۶۱۴٬۵۹۹ نفر است.
جغرافیا
موقعیت
شهر بندرعباس که در جنوب استان هرمزگان واقع شده از شمال به ارتفاعات و کوه‌ها و از جنوب به دریا منتهی می‌شود؛ بنابراین شیب عمومی شهر در راستای شمال به جنوب است.
بخش بزرگ و چشمگیری از شهر از جمله محله سورو در جنوب‌غربی شهر و جنوب خیابان امام خمینی حد فاصل خور نایبند (شیلات) و خورگورسوزان و جنوب محله نخل ناخدا دارای سطحی هموار بوده و از ارتفاعی بین ۰٫۶ متر تا حداکثر ۵ از سطح دریا برخوردار است.
نزدیک‌ترین شهر به بندرعباس، شهر قشم (مرکز جزیره قشم) با حدود ۲۸ کیلومتر و فاصله بندرعباس تا تهران ۱۲۸۱ کیلومتر است.
آب و هوا
آب و هوای این شهر گرم و مرطوب است. به‌طور کلی در بندرعباس از نیمه آبان تا نیمه فروردین دارای آب‌وهوای مطبوعی است. ماه‌های اردیبهشت و خرداد هوا خشک، ماه‌های تیر تا مهر دارای آب و هوای مرطوب است.
دمای هوای شهر بندرعباس در گرم‌ترین روزها به ۵۲ درجه سانتیگراد و در سردترین روزها به ۲درجه سانتیگراد می‌رسد. میانگین بارش بندرعباس در حدود ۲۰۰ میلی‌متر است.
برف
همه ساله در کوه هُماگ با ارتفاع ۳۲۶۷متر ـ بلندترین کوه استان هرمزگان ـ در شمال دهستان سیاهو قرار دارد بارش برف را به خود می‌بیند.
در روز ۱۶ دی ماه۱۳۹۲ برف ارتفاعات کوه گنو با ارتفاع بیش از دو هزار و ۲۳۷ متر را سفیدپوش کرد.
مردم‌شناسی و فرهنگ
دین و مذهب
مردم بندرعباس اکثریت مسلمان و از پیروان مذاهب شیعه و سنی هستند. اهل سنت بیشتر در محله‌های اوزی‌ها، سورو و شقو (شهرک توحید) زندگی می‌کنند.
زبان
زبان اهالی بندرعباس بندری که یکی از گویش‌های پارسی کهن است که ویژگی‌های کهن را حفظ کرده‌است. واژگان دکان و دکه دو نمونه صدها واژه ای است که در زبان این شهر کاربرد دارد.
از سوی دیگر به خاطر روابط بازرگانی شماری از وام‌واژه‌های اروپایی (نمونه:tawāl، از واژه towel انگلیسی به معنی حوله) و عربی، هندی نیز در آن دیده می‌شود.
در بندرعباس به دلیل تنوع قومی و نژادی نیز این گویش در محله‌های مختلف آن نظیر نایبند خواجه عطا، سورو، پو شهر و مغ ناخا (نخل ناخدا)، شاه‌حسینی، شغو (شهرک توحید) شهرها و روستاهای کوچک اطراف با لهجه‌های مختلف صحبت می‌شود.
اماکن تاریخی
- عمارت کلاه فرنگی بندرعباس: قدیمی‌ترین بنای تاریخی بندرعباس است که بیش از سه قرن قدمت دارد و توسط هلندی‌ها ساخته شده‌است. این بنا در مجاورت اسکله قدیم بندرعباس رو به دریا و در بلوار طالقانی در محوطه حوزه علمیه قرار دارد.
- حمام گله‌داری: که به حمام شاه عباسی هم معروف بوده از پنج گنبد بزرگ و کوچک تشکیل شده و ازجمله بناهای دوره قاجاری در بندرعباس است. این بنا که در محله قلعه‌شاهی (اوزی‌ها) واقع شده به همت حاج احمد گله‌داری مرمت شده‌است.
- معبد هندوها: با معماری زیبا و منحصر به‌فردش یادگار حضور هندوهای مقیم بندرعباس در زمان قاجاریه است و با نام «بُتِ گورُن» هم شناخته می‌شود. این معبد در چهارراه برق مرکز شهر بندرعباس قرار دارد.
- خانه احمدی: یکی از آثار تاریخی دوره قاجاریه در بندرعباس بود که در فهرست آثار ملی ایران هم به ثبت رسیده بود. این بنا در سال ۱۳۹۶ از سوی مالکان آن تخریب شد.
- بادگیر منبر گپ: مربوط به اواخر دوره قاجار است و در حدفاصل چهارراه برق و بلوکی در مرکز شهر بندرعباس واقع شده‌است. این اثر در تاریخ ۱۰ دی ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۶۷۶۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
- حمام گپ: بزرگ‌ترین حمام تاریخی بندرعباس و مربوط به دوره قاجار است و در خیابان امام موسی صدر، نرسیده به چهار راه سازمان واقع شده و این اثر در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۶۴۹۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
- مجموعه آب انبارهای موزه: (بُرکه‌های باران) شامل شش برکه یا آب انبار مربوط به دوران صفویه‌است و در گذشته از منابع ذخیره آب شیرین در بندرعباس بوده و هر برکه دارای چهار دهانه اصلی برای برداشت آب است.
- این برکه‌ها که در تاریخ ۷ خرداد ۱۳۵۴ با شمارهٔ ثبت ۱۰۷۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده در فضای وسیعی در محله استمبیک در خیابان ۲۲ بهمن در پشت موزه خلیج فارس قرار دارد.
جاذبه‌های طبیعی
- چشمه آب‌گرم گنو
این مجتمع تفریحی در فاصله ۳۴ کیلومتری از شمال‌شرقی بندرعباس قرار دارد.
اماکن زیارتی
سید مظفر بن موسی بن جعفر از سالیان دور مورد توجه عموم مردم به‌ویژه مردم استان هرمزگان بوده و هر ساله پذیرای زائران بی‌شمار مشتاق خود است. امامزاده سیدمظفر نوه امامزاده عبدالله بن موسی بن جعفر الکاظم است، در سال ۴۰۲ه.ق در این محل وفات یافته‌است.
این مسجد بزرگ‌ترین مسجد جامع کشور است که پس از گذشت سی و نه سال هنوز به بهره‌برداری نرسیده‌است.
نسبت این امامزاده به نوه‌های موسی بن جعفر می‌دهند که در محله‌ای به همین نام (سیدکامل) واقع شده‌است.
بنای این امامزاده در پیاده‌راه حافظ واقع در مرکز شهر بندرعباس و در نزدیکی بازار بزرگ جنب مسجد امام است.
- زیارتگاه خضر:
این زیارتگاه به دوران بعد از اسلام تعلق دارد. مکان آن در کنار جادهٔ بندرعباس – سورو قرار دارد و هم‌اکنون در محوطهٔ پارکِ هتل هما واقع شده‌است. تاریخ بنای آن مشخص نیست و مورد توجه مردم محلی است.
- مسجد صحراباغی:
این مسجد در سال ۱۳۱۰ هجری قمری بنا شده‌است.
تاریخ ساخت آن مربوط به ۱۲۹۶ هجری قمری است.
اماکن تفریحی
- ساحل سورو:
یکی از جاذبه‌های بندرعباس است که در ضلع غربی شهر قرار گرفته. سورو که یکی از قدیمی‌ترین محلات بندرعباس است خانه‌های قدیمی رو به دریا دارد و ساحل شنی آن یکی از بهترین مکان‌ها برای پیاده‌روی است.
- بوستان ساحلی سورو:
این بوستان در غربی‌ترین نقطه ساحلی بندرعباس قرار دارد و مسیر دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی و فضای بازی کودکان هم در آن تعبیه شده‌است.
- پارک ساحلی غدیر:
محوطه آسفالت دارای یک پرچم ایران قابل مشاهده از تمامی نواحی ساحلی که از آن برای اسکیت سواری و برگزاری مراسمات مختلف استفاده می‌شود.
- بوستان‌های ساحلی دولت و ولایت
- پارک آکواریوم (در حال احداث)
- پلاژ بانوان:
این پلاژ که در ساحل سورو قرار دارد علاوه بر امکان شنا در دریا، دارای استخر روباز، سالن بدنسازی، سالن تی آر ایکس، سالن ماساژ، حمام مغربی و غیره است.
- باغ پرندگان:
این باغ در در فاصله چهار کیلومتری جاده بندرعباس- میناب درون مجموعه بزرگ طبیعت (پارک جنگلی جهاد) قرار گرفته و متشکل از ۷ زون (۴زون مسقف و ۳ روباز) و ۲۵ قفس از گونه‌های مختلف پرندگان است.
- تفرجگاه کوهستانی پنجه‌علی:
این تفرجگاه که در منطقه شمالی بندرعباس قرار دارد از گذشته‌های به‌واسطهٔ وجود زیارتگاه پنجه علی یکی از مکان پررفت‌وآمد شهروندان بندرعباس بوده‌است.
- هوباد (آب‌گرم) چک‌چک:
این اثر طبیعی یک منطقه بکر دیدنی و گردشگری است که در حدود ۳ کیلومتری شمال شهر بندرعباس واقع شده‌است.
بزرگ‌ترین موزه هرمزگان است که در بلوار پاسداران محله ۲۲ بهمن قرار دارد و در آن علاوه بر اشیای تاریخی، بخش‌هایی از وقایع تاریخی و فرهنگ و سنت‌های استان هرمزگان همچون بازار سنتی، آزادسازی قلعه هرمز و شیوهٔ صید و صیادی شبیه‌سازی شده‌است.
- موزه آب بندرعباس:
این موزه در محوطه شرکت آب منطقه‌ای هرمزگان واقع در منطقهٔ گلشهر قرار دارد و در آن اشیاء و شیوه‌های مختلف حمل و به‌دست‌آوردن آب در هرمزگان همچون جهله، گراشی، خمره‌های سنگی، چاه و چرخ گاوی به نمایش گذاشته‌شده‌است.
- صید مشتا:
یکی از جاذبه‌های دیدنی بندرعباس شیوهٔ صید مُشتا است که با استفاده از جزر و مد انجام می‌شود. در این روش چوب‌هایی در ساحل کار گذاشته شده و با استفاده از تور حصاری ایجاد می‌شود،
که هنگام بالا آمدن آب تعدادی آبزی وارد آن شده و با پایین رفتن آب، آبزیان داخل آن به وسیله صاحبان مشتاها صید می‌شوند.
- غذاهای محلی:
غذاهای دریایی همچون «هَواری، قلیه‌ماهی و قلیه میگو» و میان‌وعده‌های سنتی مثل «نان با سوراغ و مَهیاوه یا نخود و باقلهٔ داغ» هم از جمله خوردنی‌هایی است که در سفر به بندرعباس نباید از دست داد.
مراکز تجاری
مجتمع‌های مدرن: سیتی‌سنتر، مگامال، ستاره‌جنوب، ستاره‌شهر، زیتون، ملکه آسمان‌ها، پردیس، نخیل، نیلی و …
بازارهای قدیمی: بازار اوزی‌ها، بازار لاری‌ها و بازار قدیمی
مجتمع‌های تجاری سیتی سنتر، زیتون، ستاره جنوب، نیلی، ستاره شهر، پردیس الهیه جنوبی، مگامال سرو، رویال و پاسارگاد و ملکه آسمان‌ها و کارگزاری در کنار بازارهای سنتی مثل بازار اوزی‌ها، بازار لاری‌ها و بازار روز فعال هستند.
مراکز آموزشی و دانشگاهی
دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی بندرعباس به شرح ذیل است:
- دانشگاه هرمزگان
- دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان
- دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرعباس
- دانشگاه صنعتی امیرکبیر واحد بندرعباس
- دانشگاه مذاهب اسلامی شعبه بندرعباس
- دانشگاه جامع علمی کاربردی استان هرمزگان
- دانشگاه پیام نور واحد بندرعباس
- آموزشکده فنی شهید کرانی بندرعباس
- آموزشکده فنی و حرفه‌ای سماء بندرعباس
- آموزشکده فنی و حرفه‌ای فاطمیه بندرعباس
- مرکز تربیت معلم شهید باهنر
- مرکز تربیت معلم حضرت زینب
تولیدات
تنباکو، خرما، نارنگی، انبه، مرکبات، ارده، مسقطی، تولیدات صنعتی، نفت (و فراورده‌های آن)، گاز، مروارید، شیلات
صادرات
ترانزیت کالا، خرما، مرکبات، شیلات، صادرات دوباره کالا، بندرعباس در گذشته محل صادرات ظروف چینی بوده و در اروپا (به ویژه در انگلیس) با نام گامبرون (gombroon) شناخته می‌شد.
