گُناباد با نام تاریخی کُناباد مرکز شهرستان گناباد واقع در جنوب استان خراسان رضوی است. این شهر از کهن‌ترین شهرهای ایران است و قدمت بلدیه و شهرداری در آن به سال ۱۳۱۶ بر می‌گردد.
بر اساس آمار سال ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران، جمعیت شهر گناباد ۴۰٬۷۷۳ نفر بوده‌است. این شهر از نظر جمعیت ۲۱۵ اُمین شهر کشور و ۱۳ اُمین شهر استان خراسان رضوی می‌باشد. شهر گناباد از سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۳۹۰، رشد جمعیت ۵٫۲۲٪ داشته‌است.
عمیق‌ترین و قدیمی‌ترین قنات جهان (قنات قصبه) در گناباد قرار دارد. این قنات از دورهٔ هخامنشیان تاکنون، عامل تولید و حیات در شهر گناباد بوده‌است. این قنات به شماره ۵۲۰۷ در یونسکو در سال ۱۳۹۵ ثبت شده‌است.
تاریخ
نام‌شناسی
گناباد را در منابع عربی و اسلامی جَنابد و کَنابد و ینابد نیز ثبت کرده‌اند.
در موردریشه و وجه تسمیه این شهر اقوال مختلفی مانند گیوآباد – گناه آباد – گون آباد – گَوَن آباد- کن آباد مطرح است که برخی از آن‌ها عبارتند از:
گُن به معنای دیو باشد و گناباد را از آن جهت گناباد گفته‌اند که حفر قنات قصبه کار انسان‌های عادی نبوده‌است.
گنابد جمع گنبدها بوده زیرا که در شهر گنابادِ قدیم، تمام منازل به صورت گنبدی ساخته می‌شده‌است.
برخی گناباد را بر گرفته از «گون» بمعنای «خورشید» و «آباد» دانسته و این نام را وسیله‌ای برای انتساب محل به خورشید می‌دانند.
هم ریشه با خراسان که برگرفته از خوراسان است. توضیح بیشتر گناباد در اصل گُون آباد بوده و گون در ترکی به معنای خورشید می‌باشد.
از آن جا که طبق علم نجوم قدیم، ربع مسکون به هفت اقلیم تقسیم گشته و اقلیم چهارم منسوب به خورشید بوده‌است و گناباد در همین اقلیم است از این رو به گون آباد که معنای آن خورشید آباد می‌شود مشهور شده‌است.
در اصل گَوَن آباد بوده، گُون یا گَوَن گیاهی است که در منطقه گناباد زیاد می‌روید از این رو آن را گون آباد نامیده‌اند که بر اثر کثرت استعمال به گناباد تغییر یافته‌است.
گناباد در اصل کن آباد بوده به دلیل کناتها و کندن قنات (لباف خانیکی)
گناباد در اصل گیو آباد بوده زیرا گیو و گودرز مدتی حاکم منطقه بوده‌اند و در جنگ دوازده رخ و جنگ پشن نیز ساکن در منطقه بوده‌اند. (استرآبادی در بحیره و حمدالله مستوفی)
کل منطقه ای که در دوره اسلامی قهستان نامیده شده و بعد به قاینات مشهور گردیده را در عهد قدیم گنابد می‌گفته‌اند چنانچه سیاه کوه و رشته کوه قهستان را هم در دوره ای کوه گنابد گفته‌اند.
گناباد در اصل گناه آباد بوده به دلیل اینکه در جنگ دوازده رخ بر خلاف میل کیخسرو، پیران ویسه کشته شد و کیخسرو امپراتور ایران بسیار ناراحت شد و آن را گناهی بزرگ شمرد و پیران را دشمنی خردمند و دانا نامید که نباید کشته میشدبه کفاره این گناه دستور کندن چند کاریز در گناباد داد. (یاحقی – تابنده)
مطابق با کتب قدیمی نام قدیم گناباد بعد از اسلام جنابد بوده که به معنی جن آباد است. جن معادل کلمه دیو در زبان فارسی قدیم است.
پس نام قدیم گناباد دیوآباد بوده و علت آن این است که حفر قنات عظیم قصبه در توان انسان‌های معمولی نمی‌دیدند و آن را به دیوها نسبت می‌دهند. قبرستان گَبرها در زیبد و قبرهای گبرها در قصبه شهر دلیل اصلی این عقیده است.
دین گبرها دیویسنا بوده و این آیینی است که قبل از زرتشت در ایران حاکم بوده‌است و در برخی منابع مرکز دین دیویسنا را گناباد دانسته‌اند. (وجود آبادی‌هایی با اسامی قدیمی‌تر از زدتشت نیز موئد این نکته است)
این شهر دارای تعداد بسیار زیادی کاریز است: قنات قَصَّبه شهر، عمیق‌ترین و پرآب‌ترین قنات‌های ناحیه خراسان در این منطقه قرار دارد. قسمت مرکزی گناباد جویمند نام دارد قصبه شهر یکی از محله‌های آن بوده‌است. (مجله سیمرغ و دریای پارس، «جنگ دوازده رخ درسها و عبرتها»، محمد عجم) .
تاریخچه
دوازده بار در شاهنامه‌ی فردوسی، در بعضی نسخه‌ها کنابد، در بعضی جنابد و گنابد یاد شده بطوریکه زیبد و گناباد را محل جنگ‌های توران و ایران دانسته‌اند.
به گفتهٔ شاهنامه، پیران ویسه وزیر کاردان افراسیاب در گناباد به خاک سپرده شده و مدفن او هم‌اکنون در گناباد قرار دارد.
از دیگر مواردی که می‌توان اشاره نمود، گذر ناصرخسرو از بخش کوهستانی کاخک و روستای کلات و کوهپایه‌های سلسله جبال قهستان که دارای درختان پسته کوهی فراوان بوده‌است و در سفرنامهٔ خود به آن اشاره نموده‌است.
در کتاب تاریخ حافظ ابرو، خراسان در سده‌های ۸ و ۹ قمری به دوازده ولایت تقسیم گردیده‌است که گناباد، مرکز ولایت قهستان بوده‌است.
سه رویداد تاریخی قبل از اسلام یعنی حادثه جنگ دوازده‌رخ و فرار یزدگرد سوم به گناباد و ساخت قلعه زیبد و ایوان درب صوفه (ناتمام ماندن آن در اثر کشته شدن یزدگرد سوم در زیبد و در نتیجه به پایان رسیدن شاهنشاهی ساسانی) و حرکت بهرام‌شاه در گناباد روی داده و در دوره اسلامی جنگ‌های مهم تاریخی علیه اسماعیلیان بنام جنگ ملاحده در قلعه‌های اسماعیلی گناباد و قاین روی داده‌است.
در شهر گناباد آب انبارهای عظیمی وجود داشته‌است که حداقل سه مورد آن‌ها در توسعهٔ شهری تخریب شده‌است. آب‌انبار مرکز گناباد (آب‌انبار حسینیه گناباد)در خیابان سعدی تا سال ۱۳۶۳ فعال و مورد بهره‌برداری مردم بود.
در زمستان آب برف و یخ را روانهٔ این آب انبار می‌کردند و در تابستان آب سرد و خنک می‌نوشیدند و به این آب انبار یخچال خانه هم می‌گفتند. گویا در تابستان‌های قدیم به مردم، یخ هم می‌فروخته‌اند.
صنایع
از مهم‌ترین صنایع فعال شهرستان گناباد که سهم به سزایی در رشد صنعت و اشتغال جوانان این شهرستان ایفا نموده‌اند می‌توان به شرکت فراورده‌های دیرگداز ایران(۱۳۶۴)، شرکت صنایع چینی تقدیس(۱۳۸۴) و شرکت تولیدی الیاف سیمرغ(۱۳۸۷) اشاره نمود.
علاوه بر این‌ها وجود پتانسیل‌های بیشمار معدنی به گسترش کارخانجات متعدد سنگ و مصالح ساختمانی در شهرک صنعتی انجامیده و نیز به دلیل تعداد فراوان دامداری‌ها و مرغداری‌ها شاهد کارخانه‌های خوراک دام و طیور و نیز صنایع لبنی و غذایی در گناباد می‌باشیم.
کشاورزی
قسمت زیادی از مردم گناباد به خصوص در بافت‌ها و محلات قدیمی شهر، به کار کشاورزی مشغول هستند و وجود قنات‌های متعدد علی‌رغم خشک سالی‌های پی در پی باعث حیات نسبی کشاورزی در این شهر کویری شده‌است.
طبق اعلام کارشناسان کشاورزی سماق تولیدی این شهر از بهترین گونه‌های موجود در دنیاست و قابلیت صادراتی دارد.
با توجه به اقلیم منطقه، محصولات کشاورزی که در این شهر به عمل می‌آید عبارتند از:
زعفران، انگور (و در کنار آن کشمش)، انار، زیره سبز، گندم، جو، زرشک، انجیر، عناب، پسته، پنبه
گیاهانی دارویی موجود در گناباد
گل گاوزبان، هلیله، سه‌چو، گل بنفشه، خاکشیر، عنبر گل، سربرنجاس، خارشتر، گل کلون، ابو جهل، چوزردک، خرناکو، باقلا میشی، سه‌پستون، بابونه، کنگر، خار زرد، آویشن، گل خالکی، مشکورک، بنگو، پونه.
هنرها و صنایع دستی
گوشه ای از تاریخ هر سرزمین بیان‌کننده هنر و استعداد مردم آن می‌باشد. مردمی که گویا واسطه ای برای انتقال تجربیات هنر گذشتگان خویش بوده‌اند.
در کنار دیگر مردم شهرهای کشور ایران، مردم شهرستان گناباد از دیرباز به حرفه‌ها و مشاغل مختلفی مشغول بوده‌اند که برخی از این هنرها و مشاغل سنتی کماکان از رواج نسبی برخوردار و اکثر آن‌ها به دست فراموشی سپرده‌است.
در هر نقطه از روستای این شهرستان هنرهای مختلفی از جمله سبدبافی، سفالگری، قالی باقی، نمدبافی و صنایع دستی گوناگون به چشم می‌خورد.
آثار تاریخی و گردشگری
تا اوایل سال ۱۳۴۰، بافت این شهر خیلی قدیمی بود و علاقهٔ وافر اهالی به نوسازی شهرشان، سبب خراب شدن بعضی از آثار تاریخی شد که از آن میان باید از یک یخدان عظیم که ارتفاع گنبد مخروطی آن در حدود بیست متر بود و در نزدیکی مظهر قنات علی‌آباد قرار داشت، نام برد.
مهم‌ترین آثار تاریخی، باستانی و گردشگری این شهر عبارت است از:
- قنات قصبه شهر یا کاریز کیخسرو قدیمی‌ترین و عمیق‌ترین کاریز جهان مربوط به ۲۷۰۰ سال پیش
- مدرسهٔ نجومیه، موزه مردم‌شناسی
- موزهٔ تاریخی گناباد
- خانه شریعت
- آب انبار شریعت و موزه آب
- مسجد جامع قدیم گناباد
- قلعهٔ تاریخی عُمرانی گناباد
- آثار تاریخی زیبد
- سرو کهن نوقاب
- مسجد جامع عبدالله نوقاب
- مرقد علامه بهلول گنابادی
- خانه خانیکی
- انبار آب میرزاآقا باغ آسیا
جغرافیا و شرایط جوی
شهر گناباد، در جنوب استان خراسان رضوی و در فلات براکوه قرار دارد. این شهر بر روی فلات هموار قرار داشته و با رشته کوه براکوه ۲۴ کیلومتر فاصله دارد. بلندترین قله براکوه کوه تیرمهی یا کوه زیبد نام دارد.
در اقلیم خشک و نیمه صحرایی حاشیه کویر قرار دارد. در طول سال‌های اخیر، به صورت جدی با بحران خشک سالی مواجه بوده‌است.
با بسیاری از روستاهای پیرامون خود همچون باغ آسیا، مِند، خیبری، دلویی، بهاباد و حتی شهر بیدخت و شوراب در هم تنیده شده‌است و این نواحی نیز تحت پوشش سازمان تاکسی رانی شهرداری گناباد قرار دارند.
در دشت و فلات سیاه کوه یا رشته کوه قهستان واقع شده‌است. رشته کوه قهستان در منطقه گناباد بیشتر به براکوه و سیاه کوه و کوه زیبد معروف است. قنات‌های گناباد همگی از دامنه براکوه ریشه می‌گیرد.
براکوه تمامی دهستان زیبد و بخش کاخک را در برمی گیرد که آب و هوای کوهستانی و سرد دارد و از دشت یا فلات گناباد سردتر است.
قنات قصبه
کهن ترین قنات ها در جهان است و یکی از شاهکار های طبیعت است که دارای دو شاخه اصلی و شش شاخه فرعی است و میزان ابدهی ان 130 لیتر در ثانیه است و جالب ان است که عمق مادر چاه ان در دولاب اصلی به 300 متر میرسد.
دارای دو شاخه است دلیل ان به این است که در صورت ریزش قنات و بسته شدن یکی از شاخه های ان شاخه دیگر باز بماند تا افراد بتوانند از اب استفاده کنند و مشکلی نداشته باشند.
به لحاظ موقعیت در مکانی بسیار دلپذیر و جالب قرار گرفته و به همین خاطر هر ساله گردشگران زیادی را به خود جذب میکند.
